Obrzęki - Poradnik

Kompleksowa terapia przeciwobrzękowa to obecnie najskuteczniejsza nieinwazyjna metoda stosowana do redukcji obrzęków. Jej celem jest normalizacja objętości obrzęku części ciała objętej nim, co wiąże się ze zmniejszeniem dolegliwości bólowych, zwiększeniem zakresu ruchomości oraz ogólną poprawą komfortu życia pacjenta. Warunkiem powodzenia i skuteczności tej terapii jest jej kompleksowość, czyli zastosowanie pełnej terapii, wszystkich jej składowych elementów a nie tylko jednego wybranego. Tak więc w jej skład wchodzi: manualny drenaż limfatyczny (wymiennie z drenażem pneumatycznym), kompresjoterapia w postaci bandażowania wielowarstwowego, terapia oddechowa, aktywność ruchowa oraz pielęgnacja skóry. Proces redukcji obrzęku kończy się doborem odpowiedniego produktu kompresyjnego, a także przejściem do fazy podtrzymującej uzyskane podczas terapii efekty.

Przyczyn tego stanu rzeczy może być kilka. Już chociażby skręcona kostka, użądlenie owada czy infekcja w obrębie skóry mogą wywołać reakcję organizmu w postaci obrzęku. Stanowi to reakcję obronną, ponieważ więcej płynu z naczyń krwionośnych powoduje, że w opuchniętym obszarze znajduje się więcej białych krwinek zwalczających infekcję. Do wystąpienia obrzęku limfatycznego wtórnego, obwodowego mogą się przyczyniać różne schorzenia, na przykład: niewydolność żylna, niewydolność układu limfatycznego, niewydolność serca, hipoalbuminemia, reakcje alergiczne, oparzenia, nowotwory, choroby wątroby, choroba nerek, ciąża, leki (np.: NLPZ, kortykosteroidy, blokery kanałów wapniowych itp.)

Obrzęk jest terminem bardziej medycznym, rozróżniamy też jego różne typy, np. obrzęk żylny, limfatyczny, lipidowy. Opuchlizna to określenie bardziej potoczne, stosowane przy nazywaniu obrzęku powstałego np. w wyniku urazu mechanicznego, gromadzenia się wody podskórnej czy uczucia ciężkości nóg.

Obrzęk limfatyczny jest asymetryczny. Zwykle dotknięta jest jedna kończyna lub jedna kończyna jest bardziej dotknięta niż druga. Dotyczy kobiet i mężczyzn. Objawy obrzęku limfatycznego obejmują obrzęk dotkniętego obszaru, uczucie ciężkości lub napięcia kończyny oraz ból lub dyskomfort. W ciężkich przypadkach skóra może stać się pogrubiona i stwardniała. Pacjenci z obrzękiem limfatycznym mogą mieć problemy z czynnościami obejmującymi dotkniętą kończynę, takimi jak podnoszenie lub przenoszenie przedmiotów. Obrzęk lipidowy dotyczy symetrycznie nóg i/lub ramion w równym stopniu. Zawsze początkowo oszczędza dłonie i stopy. Dotyka prawie wyłącznie kobiety. Skóra może być delikatna lub bolesna w dotyku, ale zwykle nie jest pogrubiona ani sztywna. Pacjenci z obrzękiem lipidowym mogą mieć trudności z chodzeniem lub staniem przez dłuższy czas.

Wyciek “wody” z kończyn to tak naprawdę sączenie się płynu surowiczego tworzącego nagromadzony pod skórą obrzęk. Jest to stan bardzo niebezpieczny, ponieważ przez powstałe otwory w skórze może dojść do zakażenia i w konsekwencji rozwoju trudno gojących się w wilgotnym środowisku owrzodzeń. Należy więc wdrożyć odpowiednie leczenie i terapię.

W pierwszej kolejności wskazana jest odpowiednia diagnostyka w celu znalezienia przyczyny obrzęku. Po jej określeniu, jeśli nie istnieją żadne przeciwwskazania, zalecane jest wdrożenie kompleksowej terapii przeciwobrzękowej, na którą składa się drenaż limfatyczny oraz kompresjoterapia bandażami. Po redukcji obrzęku, pacjent stabilizowany jest w dobranych dla siebie produktach uciskowych. Jest to kluczowe postępowanie w profilaktyce owrzodzeń podudzi, które często dotyczą właśnie osób starszych. 

Woda w nogach to nagromadzenie się obrzęku. Najpierw istotne jest określenie przyczyny powstania obrzęku, ponieważ może to znacznie wspomóc jego późniejszą terapię. Nie mniej jednak, jeśli nie ma żadnych przeciwwskazań, pacjent kwalifikowany jest do terapii polegającej na wykonywaniu drenaży limfatycznych, często połączonych z bandażowaniem. Taka seria zabiegów kończy się doborem odpowiedniego produktu kompresyjnego, który ma na celu chronić nogi przed nawrotem opuchlizny.

Nieleczony obrzęk może w późniejszym czasie skutkować poważnymi problemami zdrowotnymi. Poprzez stopniowe narastanie, obrzęk zaczyna twardnieć i robić się bardziej białkowy. Kończyny zwiększają swoje obwody i w konsekwencji skóra, mająca ograniczoną rozciągliwość, może zacząć stopniowo pękać. Taki stan z czasem doprowadza do ograniczeń ruchomości oraz powstawania trudno gojących się ran. Ponadto obecność obrzęku może być sygnałem alarmującym, że coś dzieje się z narządami wewnętrznymi, np. nerkami bądź sercem, a brak reakcji będzie skutkował zaburzeniami pracy tych organów. Dlatego konieczna jest diagnoza i wdrożenie odpowiedniej terapii.

Przyczyn gromadzenia się obrzęku może być wiele. Często przyczyną jest niewydolność żylna czy przebyte leczenie onkologiczne, szczególnie jeśli elementem leczenia było usunięcie węzłów chłonnych oraz radioterapia. Wówczas należy wdrożyć Kompleksową Terapię Przeciwobrzękową, której kluczowymi elementami jest drenaż limfatyczny, bandażowanie wielowarstwowe a następnie dobór produktów kompresyjnych. Do obrzęków może również dojść przy różnego rodzaju urazach, jak np. skręcenie kostki jak również z powodu infekcji obrębie skóry, reakcji alergicznej czy ukąszenie owada. Wtedy opuchlizna stanowi reakcję obronną organizmu, co jest rzeczą zupełnie naturalną. Do wystąpienia obrzęku mogą się też przyczyniać różne inne schorzenia, np. choroby serca, nerek, wątroby, leki. Wówczas konieczne jest leczenie farmakologiczne.

Zakrzepica dotyczy naczyń układu żylnego. W zależności na jakim poziomie wystąpił problem, objawy pojawiają się na danej wysokości w obrębie kończyny. Najczęściej rozpoczyna się ona w żyłach w obrębie podudzia i może stopniowo poszerzać się na wyższe partie, tj. udo i miednicę. Konieczne jest również leczenie w postaci farmakoterapii oraz noszenie wyrobów uciskowych już w I fazie choroby.

Osoby starsze często dotknięte są chorobami o różnym podłożu, których jednym z objawów są m.in. właśnie obrzęki. Ponadto wraz z wiekiem układ naczyń żylnych staje się coraz mniej sprawny, co w konsekwencji może powodować zastoje. Obrzęki u takich osób mogą wynikać również z mniejszej aktywności i unieruchomienia. Ze względu na słabszą wydolność naczyń żylnych i limfatycznych ważne jest więc noszenie produktów kompresyjnych, jak podkolanówki czy pończochy uciskowe.

Należy rozpocząć od określenia przyczyny obrzęku i wykluczenia zakrzepicy. Jeśli przyczyną jest przebyte leczenie z powodu raka piersi, któremu mogła towarzyszyć limfadenektomia, czyli usunięcie węzłów chłonnych podczas operacji oraz radioterapia. W takich przypadkach, jeśli nie istnieją żadne przeciwwskazania, należy podjąć terapię przeciwobrzękową. Wykonując drenaże limfatyczne i bandażowanie kończyny uzyskuje się redukcję obrzęku. Po tym konieczne jest jednak zabezpieczenie pacjenta docelowym wyrobem uciskowym w postaci rękawa lub rękawa z rękawiczką, który nie dopuści do nawrotu dolegliwości. Istotne są również autodrenaże, czyli masaże limfatyczne wykonywane przez pacjenta samodzielnie w domu, które mają na celu stymulację układu limfatycznego i stałego przepływu limfy.

Opuchlizna w obrębie klatki piersiowej po mastektomii jest czymś zupełnie naturalnym, stanowiącym jedną z form obronnych organizmu. Utrzymuje się zwykle od kilku dni do nawet kilku tygodni – jest to kwestia zupełnie indywidualna. Nie można jednak liczyć, że taki obrzęk się sam wchłonie. Obrzęk powinien być poddany terapii. Warto wdrożyć wtedy drenaż limfatyczny, w celu poprawy przepływu gromadzącej się chłonki i przyspieszenia rekonwalescencji. Jeśli opuchlizna dotyczy klatki piersiowej i piersi wówczas rekomendowane jest noszenie gorsetów i biustonoszy kompresyjnych, jeśli obrzęk dotyczy rękawa to konieczne jest dobranie odpowiedniego rękawa uciskowego. Obrzęk, który się utrzymuje i się nie zmniejsza należy poddać najpierw redukcji poprzez terapie przeciwobrzękową i bandażowanie.

W przypadku zakrzepicy mamy do czynienia z jednostronnym lokalnym obrzękiem części kończyny, np. podudzia. Towarzyszy temu uczucie rozpierania oraz ból, zwłaszcza podczas chodzenia czy dotyku. Noga jest nadmiernie ocieplona  i zaczerwieniona, ze względu na obecność stanu zapalnego. Chory może ponadto gorączkować. Należy jak najszybciej udać się do lekarza.

Podstawowym badaniem zalecanym przy obrzęku nóg jest USG Doppler. W badaniu tym oceniany jest stan żył oraz ich praca. Dzięki niemu można zdiagnozować potencjalne przyczyny obrzęku, takie jak np. niewydolność żylną, nieprawidłowo funkcjonujące zastawki żylne, zakrzepicę czy żylaki. W przypadku wykluczenia nieprawidłowości, zalecana jest dalsza diagnostyka, np. ocena wydolności serca czy nerek. Jeśli wykluczona zostanie niewydolność serca i nerek, wówczas należy nosić kompresję taką jak podkolanówki czy pończochy kompresyjne. Najpierw jednak zaczynamy od redukcji obrzęku terapią przeciwobrzękową.

W przypadku podejrzenia u siebie obrzęku limfatycznego, należy zwrócić uwagę na następujące kwestie. Skóra często staje się bardziej napięta i błyszcząca. Cała kończyna bądź któraś z jej części stopniowo zaczyna zwiększać swoje obwody względem drugiej strony. Powoli może zanikać także zarys ścięgien i kostek w obrębie dłoni. U niektórych kobiet może być za ciasny jeden rękaw w ubraniu. O obecności obrzęku limfatycznego świadczy też pozostawanie dołeczka – zagłębienia w tkance po chwilowym uciśnięciu. Jest to objaw bardzo charakterystyczny, chociaż nie zawsze obecny. Taki obrzęk należy poddać kompleksowej terapii przeciwobrzękowej, którą zajmują się niektóre placówki rehabilitacyjne.

Nieleczony obrzęk limfatyczny przyczynia się do stopniowego upośledzenia funkcjonowania pacjenta. Ograniczając go w codziennych aktywnościach powoduje unieruchomienie, które dalej przekłada się na zaburzenia pracy narządów wewnętrznych. Ponadto obrzęk znacznie zwiększa ryzyko rozwoju trudno gojących się ran z powodu stopniowego uszkadzania skóry i tkanek położonych głębiej. Dlatego należy szukać placówki, która zajmuje się Kompleksową Terapia Przeciwobrzękową. Im szybciej będzie wdrożona terapia, tym lepszy będzie można uzyskać efekt.

Drenaż limfatyczny jest metodą fizjoterapeutyczną, polegającą na pobudzeniu działania układu limfatycznego i usprawnieniu odpływu limfy. Istnieją dwa rodzaje drenażu limfatycznego: manualny oraz pneumatyczny. Manualny drenaż limfatyczny polega na wykonywaniu bardzo delikatnego masażu, który jest przyjemny w odczuciach i absolutnie nie boli.

Wskazaniem do drenażu limfatycznego są wszelkiego rodzaju obrzęki: o pochodzeniu onkologicznym, żylnym zastoinowym, tłuszczowym, ale również po operacjach i urazach.

Przeciwwskazaniami bezwzględnymi do drenażu są: gorączka, niewydolność serca, nerek, wątroby, otwarte rany, zakrzepica, zapalenie naczyń chłonnych. Inne przeciwwskazania względne mogą zostać zauważone przez fizjoterapeutę przeprowadzającego wywiad i zabieg.

Drenaż limfatyczny manualny składa się z wykonania drenażu centralnego (opracowanie węzłów chłonnych w rejonie szyi i obojczyków) oraz głębokiego brzucha, a następnie opracowania rejonu objętego obrzękiem np. kończyny dolnej lub górnej, twarzy itp. Zabieg wykonywany jest na czystej i suchej skórze pacjenta i wymaga odsłonięcia przez pacjenta rejonu ciała objętego obrzękiem. Fizjoterapeuta wykonuje delikatne ruchy udrożniające i przepychające, nie używając przy tym oliwki do masażu. Manualny drenaż limfatyczny jest bardzo delikatny, wręcz relaksacyjny dla pacjenta.

Czas trwania drenażu limfatycznego zależy od rejonu ciała poddanego zabiegowi. Z reguły trwa od 30 min do 1,5h.

Efektem drenażu limfatycznego jest usprawnienie odpływu chłonki. Jeśli jest obecny widoczny obrzęk to konieczne jest zastosowanie kompresji po drenażu – bandażowania wielowarstwowego a następnie dobór produktów kompresyjnych – podkolanówek, pończoch czy rękawa uciskowego. Działanie manualnego drenażu limfatycznego ma również zastosowanie po zabiegu liposukcji. W parze z odzieżą uciskową ma działanie przeciwobrzękowe. Każdorazowe skorzystanie z drenażu limfatycznego ma działanie profilaktyki przeciwobrzękowej.

Częstotliwość zabiegów drenażu limfatycznego ustala fizjoterapeuta na podstawie oceny problemu i schorzenia pacjenta. W niektórych schorzeniach wystarczy doraźne stosowanie drenażu limfatycznego, natomiast w innych przypadkach wymagana będzie codzienna terapia razem z bandażowaniem wielowarstwowym.

Drenaż limfatyczny nigdy nie powinien być bolesny. Składa się on z delikatnych ruchów, które powinny być komfortowe w odczuciu pacjenta. Techniki wykorzystywane w drenażu limfatycznym nie są mocne.

Sposobem na drenaż limfatyczny w domu jest stosowanie domowego aparatu do drenażu pneumatycznego. Zalecenie do wykonywania takiego zabiegu w domu powinien wskazać fizjoterapeuta.